The Garden of Hypnos I, 2002, 200 x 160 cm, acryl op linnen Collectie Centrum Beeldende Kunst Rotterdam
Richard Bouwman: The Garden of Hypnos.
Om zijn mens- en wereldbeeld vorm te geven, put Richard Bouwman uit de wereldliteratuur, de antieke mythen, de schilderkunst zelf en de fotografie. Het poëtische oeuvre van de Franse geniale poète maudit Arthur Rimbaud was aanleiding voor een schitterende reeks schilderijen, tekeningen en grafisch werk, die hij toonde onder de titel “La chasse spirituelle” in het Institut néerlandais te Parijs, het Musée Arthur Rimbaud te Charleville-Mézières, de geboorteplaats van de dichter in de Franse Ardennen, het Maison Descartes te Amsterdam, de Alliance Française te Rotterdam en ter gelegenheid van Poetry International in de Rotterdamse Schouwburg in de periode 1997-2001, met bijhorende catalogus. In grote doeken en werken op papier geeft de schilder Richard Bouwman een eigen artistiek antwoord op de verbeeldingskracht van de grote dichter. Schilderkunst en literatuur zijn voor beide kunstenaars manieren om het menselijk leven voor te stellen, om een beschouwing te formuleren over de humanitas, het geluk en het menselijk tekort. Zijn collega - schilder André Dieteren (°1943 te Schinnen) heeft in diezelfde periode eveneens het poëtisch universum van Rimbaud als uitgangspunt genomen voor zijn schilderkunstige ontdekkingen. Voor Richard Bouwman was zijn engagement en betrokkenheid op Rimbaud groot, in die mate zelfs dat hij na afloop van de cyclus een korte, mooie poëtische tekst schreef in het Frans: “Hypnos”, vertrekkend van een zinsnede van de Franse poëet (Illuminations/ Antique). Van Rimbaud is bekend dat hij mythische en mystieke beelden niet schuwde. Bouwman zal voluit de mythische tuinen van Hypnos verkennen in zijn nieuwe cyclus met werken uit 2002-2003, die hij in het Gemeentemuseum Maassluis van 30 augustus tot 3 november 2003 voor het eerst toont. Hypnos is de verpersoonlijking van de Slaap. Hij is de zoon van de Nacht en Erebos (duisternis), en de tweelingbroer van Thanatos, de dood. Hypnos heeft zelden het stadium achter zich gelaten van een pure abstractie. Homerus stelt hem in de Ilias voor als wonend op het eiland Lemnos. Later zou hij volgens Vergilius in de Aeneis gewoond hebben in de hel. Ovidius geeft in de Metamorfosen een lange beschrijving van zijn paleis waar alles slaapt. Een legende laat Hypnos verliefd worden op Endymion en hij zou aan deze de gave geschonken hebben om te slapen met de ogen open, omdat hij aldus zijn mooie ogen kon blijven bewonderen. Endymion werd vereeuwigd door Tintoretto, Van Dyck en Rubens. Hypnos speelt een cruciale rol in het heldendicht van Homerus, de Ilias, in dat losgeslagen mensbeeld, dat zo meesterlijk op doek en papier werd gezet door die andere grote schilder Jan Cox (°1919 te Den Haag, +1980 te Antwerpen). In de Ilias wordt de Trojaanse held Sarpedon, gedood door Patroclus, naar zijn vaderland Lycië teruggebracht door Hypnos en Thanatos. Hij en zijn broer worden voorgesteld als gevleugelde jongelingen. Hypnos met papavers en een kleine hoorn in de hand. Die iconografische elementen: vleugels, papavers en hoorn zullen in een of andere vorm verschijnen in het recente werk van Richard Bouwman. Die vleugels verwijzen dan weer naar het wegvliegen, naar de vlucht, naar de drang naar het hogere. Al dit gevleugeld beeldareaal is belangrijk geweest voor het surrealisme van tussen de twee wereldoorlogen: Max Ernst, Yves Tanguy, Jean Arp, Joan Miro, René Magritte, Paul Klee en André Masson. Richard Bouwman heeft van de surrealistische technieken zeker elementen van de “écriture automatique” – de automatische schriftuur – overgenomen, al was het maar door de kalligrafische interpretatie van het beeld en de vlotte combinatie in zijn schilderijen en tekeningen van taal en beeld, maar ook wanneer hij de strategieën van het toeval bespeelt en in bijna alle schilderijen de verticale elementen centraal stelt. De Griekse god Hypnos heeft zijn naam gegeven aan hypnose, het teweegbrengen van kunstmatige slaap door psychische middelen. Morpheus is één van de duizend kinderen van Hypnos. Zijn naam herinnert aan het Griekse substantief morphé, gedaante, vorm, omdat hij precies in de slaap van de mensen alle menselijke vormen kon aannemen. Ook hij bezit vleugels: zeer grote en snelle die klapperen zonder geluid en die hem toelaten zeer snel van de ene kant van de wereld naar de andere te vliegen. Ook hij wordt beschreven door de Latijnse dichter Ovidius in de Metamorfosen, dit wonderbaarlijk verhaal van gedaanteverwisselingen, zo prachtig in schilderijen, tekeningen en grafiek omgezet door Jean Bilquin (°1938 te Gent). Morpheus is een bekende god geworden. De uitdrukking “in de armen van Morpheus” betekent in het Nederlands: in diepe slaap. De etymologie van het woord morfine, het belangrijkste alkaloïde dat in opium voorkomt, een pijnstillend en bedwelmend middel, heeft hiermee te maken. Oneiros is naast Hypnos en Morpheus een derde mythologische figuur waarnaar in de cyclus van Bouwman verwezen wordt. Oneiros, de Droom, is in de Ilias een demon gestuurd door Zeus aan Agamemnon om hem te misleiden. Meestal zijn de dromen niet gepersonaliseerd, maar bestaan ze uit een veelvoud van demonen. Richard Bouwman verwijst dus via de Griekse godenwereld naar de slaap, de hypnose, de droom. Hij citeert en transformeert al schilderend het prachtige kleurenpalet van de waterlelies in de tuinen van Giverny door Claude Monet op doek gezet in het begin van de twintigste eeuw. Zijn verhouding met de surrealisten heb ik reeds omschreven. Bouwman citeert en interpreteert ook de onvolprezen fotograaf Karl Blossfeldt die planten haarfijn weergeeft, met aanduiding van hun Latijnse benaming: Euphorbia en Hyoscyamus niger of zwart bilzekruid. Euphorbia verwijst in de naam naar euforie. Het bilzekruid is dan weer een zeer giftige soort van de nachtschadefamilie, ook wel in de volkstaal dolkruid of malwillempjeskruid genoemd, specifiek verwijzend naar het hallucinerend karakter van dit kruid. Bij de eerste blik zie je in de nieuwe cyclus van Richard Bouwman vooral florale en vegetale verschijningsvormen, beelden die uiterlijk naar de natuur verwijzen, maar zeer snel realiseer je je dat het hier gaat om geestelijke landschappen die naar de dromen, de slaap, de bedwelming, de hypnose, het ontsnappen aan de realiteit, het enigma, de bedwelmende krachten van de natuur … verwijzen. Nooit wordt men in zijn recente werk overgeleverd aan een volstrekte autonomie van vorm en kleur, want steeds worden zijn werken beladen met sporen van organische vormen. De mens dus als wezen dat blijft behoren tot het rijk van de natuur, eeuwige uitdaging van alles wat cultuur en spiritualiteit is. Ik kom tot een besluit. Mijn inziens is het moeilijk Richard Bouwman te catalogiseren in een bepaalde stijl. Daarvoor is zijn actueel werk te complex. In zijn recente oeuvre zijn er toch enkele duidingselementen. Er is vooreerst de doordachte menging van figuratie en abstractie. Voor kunstenaars van zijn generatie is het conflict tussen abstract en figuratief trouwens een non-probleem geworden. Het metier is verder duidelijk aanwezig, maar is niet allesbepalend. Er is ook het verfrissend samenspel van improvisatie en vrij schilderen enerzijds en eruditie, met zijn mythische inspiratie anderzijds. Het werk krijgt daardoor een filosofische inhoud. In het spoor van mythe en epos worden opnieuw fundamentele vragen gesteld over de menselijke existentie. Verrassend is ook de kleurenintensiteit: het gebruik van intense kleuren, soms transparant, van groen over blauw en paars naar bruin. Hij bereikt die resultaten met acryl op doek, of gouache, krijt en inkt op papier, sommige tekeningen op prachtig Indiaas papier. Ook vormelijk is duidelijk met een losse techniek de richting van het ambigue gezocht. Zijn werk is daardoor geen afgesloten geheel, maar kan weer andere richtingen uit: het hedendaagse concept van “work in progress”. Zonder twijfel kan het recente oeuvre van Richard Bouwman als ten zeerste relevant gezien worden binnen de nieuwe schilderkunst van de jaren tachtig tot heden. Binnen die eclectische schilderkunst van vandaag heeft hij zeker mede een niche veroverd.
Ernest Van Buynder, voorzitter Museum van Hedendaagse Kunst MuHKA, Antwerpen
